|
|
|
Hoeselt Vrugger | Contact | Zoeken |
- Ach zo zat dat
- èn 't plat gëzaat
- Kiekjes gekeken
- In 't landschap
- In steen, hout en goud
- Uit de volksmond
- Voorvaderen
- Te hooi en te gras
- Links
- Zoeken
- Volledig archief
In 't landschap
Voor galg en rad
Opgegroeid voor galg en rad ...
Achter oude uitdrukkingen schuilen oude werkelijkheden. Wie vroeger de wet aan zijn laars lapte liep inderdaad een vrij reële kans ooit te eindigen op één of ander schavot, aan een galg of op een rad ...
In de middeleeuwen was rechtspraak een heerlijk recht dat toekwam aan de heer van de heerlijkheid. Veelal stelde die heer een schout aan als officier van justitie en benoemde hij zeven vooraanstaande mannen als schepenen. In stad en dorp was het de plaatselijke schepenbank die recht sprak, meestal ook in criminele zaken. Alleen als de heer van de heerlijkheid niet bekleed of beleend was met de hogere justitie werden de zware criminele feiten berecht door een hogere rechtbank.
Voor zware vergrijpen, een rekbaar begrip, sprak de rechtbank zonder al te veel scrupules het doodvonnis uit en ze bepaalde ook de wijze van berechting. Voor foltering en terechtstelling deed men beroep op een beul.
Dood door verhanging aan de galg was een betrekkelijk milde dood. Het kon veel erger: verbranding, vierendeling, radbraking ...
Achter oude uitdrukkingen schuilen oude werkelijkheden. Wie vroeger de wet aan zijn laars lapte liep inderdaad een vrij reële kans ooit te eindigen op één of ander schavot, aan een galg of op een rad ...
In de middeleeuwen was rechtspraak een heerlijk recht dat toekwam aan de heer van de heerlijkheid. Veelal stelde die heer een schout aan als officier van justitie en benoemde hij zeven vooraanstaande mannen als schepenen. In stad en dorp was het de plaatselijke schepenbank die recht sprak, meestal ook in criminele zaken. Alleen als de heer van de heerlijkheid niet bekleed of beleend was met de hogere justitie werden de zware criminele feiten berecht door een hogere rechtbank.
Voor zware vergrijpen, een rekbaar begrip, sprak de rechtbank zonder al te veel scrupules het doodvonnis uit en ze bepaalde ook de wijze van berechting. Voor foltering en terechtstelling deed men beroep op een beul.
Dood door verhanging aan de galg was een betrekkelijk milde dood. Het kon veel erger: verbranding, vierendeling, radbraking ...
Hebben wij nog plaatsnamen die getuigen van het bestaan van een vaste, blijvende, galg?
Binnen de grenzen van het huidige Hoeselt is er geen enkele naam meer die verwijst naar de mogelijk vroegere aanwezigheid van deze morbide tuigen.
Maar er zijn nog de oude geschreven bronnen ...
Terug naar de 14de eeuw!
Inkomstenregisters van kloosters of andere instellingen die zelden of nooit hun bezittingen verkochten, vermelden eeuwenlang dezelfde percelen met de aanduiding van hun ligging en de naam van de huurder, pachter of cijnsplichtige. Zulke registers zijn voor een speurtocht naar galgen en andere marteltuigen een ideale informatiebron.
Hern en Schalkhoven
Hern en Schalkhoven vormden bestuurlijk één heerlijkheid. Hun heer, de heer van Elderen, benoemde er maar één schout en er was maar één schepenbank. Die schepenbank zetelde in Hern. En de heer - van Elderen - zorgde inderdaad dat de infrastructuur voor de uitvoering van de zwaarste straffen aanwezig was.
De galg ...
De galg van [de heer van] Elderen, met andere woorden de galg van Hern-Schalkhoven, stond op een uithoek van het grondgebied van Hern, kort bij de weg die uit Tongeren, via Neerrepen, naar Vliermaal ging en dicht bij of misschien zelfs in den Bruel. Den Bruel, nu 'de Brullen', was een vrij uitgestrekt -vermoedelijk minderwaardig- veld of land, gelegen ten westen van Hern en ten noorden van Schabosch. De noordzijde van 'de Brullen' vormt de grens van Hern met Vliermaal. Langs die galg liep de Galgestrote.
Hoe we dit weten? Lees mee:
Maar een galg alleen volstond blijkbaar niet!
... en het rad
Eénmaal verwijzen dezelfde bronnen naar het rad, nauwkeuriger: naar het onselich raet.
Twee roeden land, gelegen aent onselich raet, zijn in 1449 genoemd tezamen met de (hoger vermelde) zeven roeden aan de Galgestrote en 6 roeden naast de Doeberch in Hern. De drie percelen werden door de heer van Elderen in erfpacht gehouden van de kerk van Schalkhoven.
De vermelding van het onselich raet doet vermoeden dat de heer van Elderen ter bestraffing van zijn onderdanen niet alleen een galg maar ook een rad ter beschikking hield.
Radbraken was een verschrikkelijke straf, en onze 15de eeuwse auteur bestempelt haar niet voor niets als onselich of onzalig. De veroordeelde werd letterlijk 'gebroken'. Vastgebonden op het rad onderging hij een reeks inleidende folteringen zoals bijvoorbeeld het afnijpen van de tepels, het afkappen of -snijden van uitsteeksels en aanhangsels allerhande ... Dan kwam het echte breken van de ledematen. De beul sloeg toe met een bijl of met een zware ijzeren staaf. Acht slagen. Eerst de armen: onderarm, bovenarm. Dan de benen: scheenbeen, dijbeen. De misdadiger kon alleen maar hopen dat hij ook nog de negende slag of de genadeslag kreeg: recht op het hart.
Dit was het klassieke scenario, maar een ultieme onthoofding behoorde ook tot de mogelijkheden.
Gebeurde dat niet, en bleef de man toch nog in leven, dan moest hij in de meest erbarmelijke toestand de dood afwachten.
In elk geval werd zijn lichaam ten toon gesteld. Men hees het wiel, met het dode of zieltogende lichaam erop vastgebonden, op een staak, ergens op het galgenveld.
Soms werd de geradbraakte, of zijn dood lichaam, nog aan de galg gehangen. Het kon ook andersom: het lichaam van de gehangene werd in extremis nog geradbraakt ...
Galg en rad bevonden zich dus meestal in dezelfde omgeving. Ook hier in Hern-Schalkhoven was dit blijkbaar het geval.
Hardelingen en Werm
Het domein Hardelingen was een eigengoed of allodium van het Onze-Lieve-Vrouwkapittel van Tongeren. Dit betekent dat het kapittel, wat dit domein betreft, aan geen enkele hogere instantie enige verantwoording of enig recht verschuldigd was. Als heer van de heerlijkheid Hardelingen bezat het kapittel in Hardelingen de volledige rechtspraak, inbegrepen het uitspreken van de doodstraf. Maar kerkelijke instellingen, zoals het kapittel, mochten volgens de christelijke principes zelf geen geweld gebruiken om bijvoorbeeld hun onderdanen te beschermen of te bestraffen. Daarom stelden ze in hun heerlijkheden voogden aan. Vanaf de 13de eeuw waren de opeenvolgende heren van Werm ook voogden van Hardelingen.
De schepenbank van het kleine Hardelingen mocht alle misdrijven berechten en alle soorten vonnissen vellen, tot en met het doodvonnis en de verminking! De voogd, met andere woorden de heer van Werm, had de hoogste beslissingsmacht wat de uitvoering van de straf betrof!
In Hardelingen woonden in de 14de eeuw hooguit tien gezinnen ...
De galg van Hardelingen
In 1312 wordt in een oorkonde de galg van Hardelingen gebruikt als een oriënteringspunt: een bewijs dat die galg er toen al langer stond dan de dag van gisteren!
Het register van het O.-L.-V.-kapittel van Tongeren, aangelegd in 1385, bevat een schat aan informatie over Hardelingen. We ontdekken er waar de galg gestaan heeft en dat in haar omgeving ooit verschillende andere plaatsen hun naam aan die galg ontleenden. Geen enkele van die namen heeft de tijd getrotseerd, maar toch laat de hierna volgende combinatie van gegeven toe de puzzle met succes op te lossen!
De andere dorpen
Voorlopig zijn er nog geen 'vaste' galgen gedetecteerd in Hoeselt, Romershoven of Werm. Dat betekent niet dat men in die dorpen milder was in de bestraffing! In de 18de eeuw zijn in Hoeselt drie doodvonnissen voltrokken. Ieder van de drie veroordeelden werd op een andere wijze terechtgesteld: gewurgd aan een paal in het midden van het dorp; in een zak gebonden en verdronken in de beek bij de Motmolen; opgeknoopt aan een boom in het Galgenbosje, achter de Demer aan de Kiezelstraat … maar dat zijn nog andere verhalen.
Binnen de grenzen van het huidige Hoeselt is er geen enkele naam meer die verwijst naar de mogelijk vroegere aanwezigheid van deze morbide tuigen.
Maar er zijn nog de oude geschreven bronnen ...
Terug naar de 14de eeuw!
Inkomstenregisters van kloosters of andere instellingen die zelden of nooit hun bezittingen verkochten, vermelden eeuwenlang dezelfde percelen met de aanduiding van hun ligging en de naam van de huurder, pachter of cijnsplichtige. Zulke registers zijn voor een speurtocht naar galgen en andere marteltuigen een ideale informatiebron.
Hern en Schalkhoven
Hern en Schalkhoven vormden bestuurlijk één heerlijkheid. Hun heer, de heer van Elderen, benoemde er maar één schout en er was maar één schepenbank. Die schepenbank zetelde in Hern. En de heer - van Elderen - zorgde inderdaad dat de infrastructuur voor de uitvoering van de zwaarste straffen aanwezig was.
De galg ...
De galg van [de heer van] Elderen, met andere woorden de galg van Hern-Schalkhoven, stond op een uithoek van het grondgebied van Hern, kort bij de weg die uit Tongeren, via Neerrepen, naar Vliermaal ging en dicht bij of misschien zelfs in den Bruel. Den Bruel, nu 'de Brullen', was een vrij uitgestrekt -vermoedelijk minderwaardig- veld of land, gelegen ten westen van Hern en ten noorden van Schabosch. De noordzijde van 'de Brullen' vormt de grens van Hern met Vliermaal. Langs die galg liep de Galgestrote.
Hoe we dit weten? Lees mee:
- 1345, inkomsten van Alden Biesen
De Armentafel van de kerk van Schalkhoven is ons jaarlijks 1 kopei cijns verschuldigd van 7 roeden land, gelegen bij de Galgestrote.
- 1449, bezittingen van de kerk van Schalkhoven
7 roeden land gelegen in den Bruel en hiervoor moeten wij de heren van Biesen op driekoningen [ieder jaar] 1 kopei cijns betalen.
- 1494, inkomsten van Alden Biesen
De Armentafel van Schalkhoven moet jaarlijks 1 kapoen leveren van 3 roeden land en van 2,5 roeden land gelegen tussen de galg en de Bruyl en ook bij land van Ghielis Moers.
De heer van 'sHeren Elderen houdt nu deze panden [in erve].
- 1449, bezittingen van de kerk van Schalkhoven
een jongere hand voegde in het register precies dezelfde tekst toe:
Wij zijn aan de heren van de heren van Alden Biesen 1 kapoen verschuldigd van 3 roeden en 2,5 roeden land gelegen tussen de galg en de Bruyl en ook bij land van Ghielis Moers.
De heer van 'sHeren Elderen houdt nu deze panden [in erve].
- 1385, bezittingen van het O.-L.-V.-kapittel van Tongeren, onder de titel 'Herne Sancti Huberti'
10 roeden, nogal kort gelegen bij de galg van Elderen; in de richting van Hern grenzend aan land van Heer Arnold, heer van Elderen; in de richting van Loon grenzend aan de weg genaamd der Tongersweech, die van Neerrepen naar Vliermaal loopt; in de richting van Neerrepen [grenst het perceel] aan een dries of weide van de rector van de kerk van Sint-Huibrechts-Hern.
Maar een galg alleen volstond blijkbaar niet!
... en het rad
Eénmaal verwijzen dezelfde bronnen naar het rad, nauwkeuriger: naar het onselich raet.
Twee roeden land, gelegen aent onselich raet, zijn in 1449 genoemd tezamen met de (hoger vermelde) zeven roeden aan de Galgestrote en 6 roeden naast de Doeberch in Hern. De drie percelen werden door de heer van Elderen in erfpacht gehouden van de kerk van Schalkhoven.
De vermelding van het onselich raet doet vermoeden dat de heer van Elderen ter bestraffing van zijn onderdanen niet alleen een galg maar ook een rad ter beschikking hield.
Radbraken was een verschrikkelijke straf, en onze 15de eeuwse auteur bestempelt haar niet voor niets als onselich of onzalig. De veroordeelde werd letterlijk 'gebroken'. Vastgebonden op het rad onderging hij een reeks inleidende folteringen zoals bijvoorbeeld het afnijpen van de tepels, het afkappen of -snijden van uitsteeksels en aanhangsels allerhande ... Dan kwam het echte breken van de ledematen. De beul sloeg toe met een bijl of met een zware ijzeren staaf. Acht slagen. Eerst de armen: onderarm, bovenarm. Dan de benen: scheenbeen, dijbeen. De misdadiger kon alleen maar hopen dat hij ook nog de negende slag of de genadeslag kreeg: recht op het hart.
Dit was het klassieke scenario, maar een ultieme onthoofding behoorde ook tot de mogelijkheden.
Gebeurde dat niet, en bleef de man toch nog in leven, dan moest hij in de meest erbarmelijke toestand de dood afwachten.
In elk geval werd zijn lichaam ten toon gesteld. Men hees het wiel, met het dode of zieltogende lichaam erop vastgebonden, op een staak, ergens op het galgenveld.
Soms werd de geradbraakte, of zijn dood lichaam, nog aan de galg gehangen. Het kon ook andersom: het lichaam van de gehangene werd in extremis nog geradbraakt ...
Galg en rad bevonden zich dus meestal in dezelfde omgeving. Ook hier in Hern-Schalkhoven was dit blijkbaar het geval.
Hardelingen en Werm
Het domein Hardelingen was een eigengoed of allodium van het Onze-Lieve-Vrouwkapittel van Tongeren. Dit betekent dat het kapittel, wat dit domein betreft, aan geen enkele hogere instantie enige verantwoording of enig recht verschuldigd was. Als heer van de heerlijkheid Hardelingen bezat het kapittel in Hardelingen de volledige rechtspraak, inbegrepen het uitspreken van de doodstraf. Maar kerkelijke instellingen, zoals het kapittel, mochten volgens de christelijke principes zelf geen geweld gebruiken om bijvoorbeeld hun onderdanen te beschermen of te bestraffen. Daarom stelden ze in hun heerlijkheden voogden aan. Vanaf de 13de eeuw waren de opeenvolgende heren van Werm ook voogden van Hardelingen.
De schepenbank van het kleine Hardelingen mocht alle misdrijven berechten en alle soorten vonnissen vellen, tot en met het doodvonnis en de verminking! De voogd, met andere woorden de heer van Werm, had de hoogste beslissingsmacht wat de uitvoering van de straf betrof!
In Hardelingen woonden in de 14de eeuw hooguit tien gezinnen ...
De galg van Hardelingen
Het register van het O.-L.-V.-kapittel van Tongeren, aangelegd in 1385, bevat een schat aan informatie over Hardelingen. We ontdekken er waar de galg gestaan heeft en dat in haar omgeving ooit verschillende andere plaatsen hun naam aan die galg ontleenden. Geen enkele van die namen heeft de tijd getrotseerd, maar toch laat de hierna volgende combinatie van gegeven toe de puzzle met succes op te lossen!
- ...30 roeden slecht weiland, genaamd dat Reecke, gelegen bij Galgeberch.
- ...7 bunder land gelegen vóór het domein Hardelingen, aan de overkant van de weg die van Hardelingen naar Hoeselt leidt, en palend aan enkele landen gelegen bij de weide genaamd die Reecke; aan de Galgeberch; bovenaan palend aan de weg van Cruislinde naar Galgendries.
- ...17 roeden land gelegen in het veld van Cruislinde, palend aan de Galgeberch; richting Kruislinde palend aan de hoger genoemde 7 bunder; richting Hern aan de weide genaamd die Reecke.
- ...26 kleine roeden land, nu weide, kort bij Loenis bodem gelegen, palend aan Galghestrote en naar Hern...
- ...een bunder land "satis prope patibulum de Hardelingen", kort bij de galg van Hardelingen en met één zijde grenzend aan zo'n 5 bunder bos, genaamd Rijsbroic; kort bij de bron die daar in een weide gelegen is.
- ...een bunder weide, genaamd Rijsbroick, in de richting van de Galgewien grenzend aan de weide of het bos van Johannes Strube.
- ...land dat zowel vrij kort ligt bij de Galgewien als bij de weg die van Tongeren naar Cruyslinde loopt.
- ...een perceel van 10 roeden waardoor de weg loopt die genoemd wordt "Galgewech veniens de patibulo et tendens ad Cruislinde", d.i. Galgewech, komend van de galg en leidend naar Kruislinde.
- 1449: …VI royen lants liggen aen die ghalgestrate tusschen herne ende hardelingen… op die sijde te … rijsbroeck…
- 1639: … sesse roden lans geleghen aen die galgestrat die van herne nae crus linde gaet.
- 1662: …6 royen lants gelegen op die heerstraet.
- In 1683 wordt het perceel een laatste keer vermeld, dat is ook de laatste keer dat er sprake is van de galge straet.
De andere dorpen
Voorlopig zijn er nog geen 'vaste' galgen gedetecteerd in Hoeselt, Romershoven of Werm. Dat betekent niet dat men in die dorpen milder was in de bestraffing! In de 18de eeuw zijn in Hoeselt drie doodvonnissen voltrokken. Ieder van de drie veroordeelden werd op een andere wijze terechtgesteld: gewurgd aan een paal in het midden van het dorp; in een zak gebonden en verdronken in de beek bij de Motmolen; opgeknoopt aan een boom in het Galgenbosje, achter de Demer aan de Kiezelstraat … maar dat zijn nog andere verhalen.
Heeft u aanvullende informatie, vragen of opmerkingen?
Mail gerust naar reacties@hoeseltvrugger.be