Overdenckende die seckerhijt des dootz...

Kennismaken met de pastoor-notaris...
Aegidius van Ham werd geboren in een 'betere' Bilzerse familie.
In 1624, na zijn priesterstudies, begon zijn herderlijke carrière als kapelaan... in Hoeselt. Enkele jaren later werd kapelaan van Ham bevorderd tot pastoor van Hoeselt, een ambt met behoorlijk wat inkomsten. Hij bleef er pastoor tot in 1671, het jaar van zijn dood.

... en de tijd
Het waren uitermate trieste tijden! In de jaren 1620-1640 kregen de Hoeselaren - en niet alleen zij, maar de hele omgeving - te maken met epidemieën van pest en dysenterie.
Dysenterie heette toen het root melisoen. Melisoen -ook wel menisoen en merisoen- betekende buikloop. En het root melisoen was dan... juist! Vooral in 1629 eiste deze ziekte in Hoeselt meer dan dertig doden.
De pest kwam en ging in die jaren met golven, zoals de legers doortrokken en weerkeerden en in hun kielzog de kiemen van de Zwarte Dood meevoerden. Pestjaren waren o.a. 1633-1634 en 1636-1637, en vermoedelijk ook 1622...

In al die dolle jaren stond Aegid van Ham, zoals het een goede pastor paste, gereed om zijn parochianen, cranck ende sieck te bedde liggende, bij te staan in hun laatste uren...

Het komen en gaan van de van Valckenburchs

In 1568 woonden er in Hoeselt drie volwassen broers 'van Valckenburch': Peter, Mathijs en Ghijs. Veel kans dat ze afstamden van de heren van Valkenburg!
Vijftig jaar eerder kwam hun familienaam, die een heel deftig tintje heeft, nog niet voor in onze -weliswaar schaarse- bronnen. Hun ouders moeten zich, na huwelijk of erfenis, in Hoeselt gevestigd hebben in het midden van de 16de eeuw. Ze settelden zich in het kwartier Kriekendaal, in de omgeving van Ter Bosch/Paneel.

In 1568 kocht Mathijs een huis ...dat hij onmiddellijk verder verkocht aan zijn broer Ghijs. De ligging van de woning van Ghijsken van Valckenburch werd op deze wijze omschreven:

[palend aan:] die steghe uyt den durp nae Cruys ende opt huet die gemeynstraet leydende nae Wellen...
De 'steeg uit het Dorp naar het Kruis' is de Hofakkersteeg die nu nog altijd bestaat als een met gras overgroeide steeg die boven in het Dorp achter de Grot vertrekt en rechtdoor naar de Kruisstraat loopt.
Aan de overkant van de Kruisstraat werd de steeg ineens een brede hoofdweg die een aftakking had naar de Hel, de Hellebeemden en de Hellewijers, maar die vooral een grote weg was naar Wellen! Die weg werd ook de Wellenerstraat genoemd.

De drie gebroeders van Valckenburch hadden heelwat bezittingen in de omgeving van Bos-Overbos-Paneel. Peter en Mathijs woonden daar ook. Ghijs probeerde in het Kruis zijn geluk te vinden.

Ruim een dertigtal jaar later waren de drie broers overleden. Er is dan maar één volwassen van Valckenburch meer terug te vinden in de Hoeseltse registers: Dirick. Ook Dirick had zijn have en goed in de driehoek Bos-Overbos-Paneel en trouwde daar... met Margareta Stegen, een dochter van Hendrik Stegen den alde, dikke boer op het hof van Kriekendaal. Hun oudste zoon kreeg de naam "Peter". Volgens de ongeschreven regels van het spel was dat de naam van Diricks vader...

In 1619 was zoon Peter oud genoeg om zelf vader te worden van een zoontje: Peter junior. Ook de naam van juniors moeder, Maria Kenis, staat vermeld in het doopregister. Dat was totaal niet in overeenstemming met de toen heersende gewoonte. Want de pastoor noteerde uiterst zelden de naam van de moeder van de boreling - tenzij het kind onwettig was. En in dat geval kreeg de kleine, als het een jongen was, volgens een andere strikt gevolgde ongeschreven regel, de naam van zijn vader! Alle kans dat de kleine Peter een onwettig kindje was!

Peter senior was niet het enige kind van zijn ouders, dat zal blijken uit de akten die pastoor van Ham ten huize van Valckenburch opstelde.
Maar laten we beginnen op het ogenblik dat de dood een eerste keer aanklopte bij de van Valckenburchs...

3 september 1624, testament van Dirick van Valckenburch

"Dirick van Valkenburch cranc wesende laet sijnen soen Peter een merry met een vuelen ende sijn huijsvrou t block dat hij gecocht heeft om haeren wille daemet te doen..."

Dirick van Valkenburch, die ziek is, laat aan zijn zoon Peter een merrie met veulen; aan zijn vrouw laat hij het stuk land dat hij gekocht heeft, om daar naar believen over te beschikken.

Dirick overleefde de levensbedreigende ziekte.
Dit erg korte testament, waarin maar één van zijn kinderen genoemd wordt, roept vragen op!
Niet over de schenking aan zijn vrouw. Immers, zonder dergelijke laatste wilbeschikking, of zonder vooraf opgesteld accoord tussen de echtgenoten, bezat de langstlevende echtgenoot enkel het vruchtgebruik van de onroerende goederen en kon het overlevend gezin in serieuze financiële moeilijkheden raken. Margarita zou later in háár testament hetzelfde doen ten gunste van haar man.

Maar ...waarom moest Dirick alleen aan Peter een paard - met veulen - schenken? En kreeg Peter zijn merrie?
Vast en zeker was de schenking bedoeld als huwelijksgift.... vier maanden later trouwde Petrus de Valckenburch "ex Bosch" met Margarita Nuesen "ex Neroy".
Of er in dit huwelijk kinderen geboren zijn is onzeker, in de Hoeseltse doopregisters staan er geen vermeld!

Tien jaar later teisterde de pest de familie van Valckenburch!

4 september 1634, testament van Margarita, de vrouw van Dirick van Valckenburch

Margarita, de vrouw van Dirick van Valckenburch, lijdend aan de besmettelijke ziekte, maar haar verstand ten volle machtig, wil dat haar echtgenoot, aanwezig en aanvaardend, vrij kan beschikken over zekere 9 roeden land, gelegen rond haar huis, en van een tuin - 3 roeden groot, gelegen bij het huis van Peter van Valckenburch, haar zoon.
Mocht haar man Dirick ook besmet raken, dan willen zij, Margarita en haar man, dat hun zoon Marten na de dood van zijn ouders, vooruit (op zijn wettelijk erfdeel) zal krijgen:
een wagen met al zijn bijbehoren; het beste paard en de beste koe; een egge en ploeg; én de pachtlanden.

De feiten:
Margarita stierf vijf dagen later op 9 september 1634.
Op dezelfde dag dat Margarita haar testament dicteerde stierf het kindje van Martinus en Isabella Wirix; Martinus en Isabella waren in 1633 getrouwd.

Dirick en zijn zoon Martinus moesten er tenslotte ook aan geloven... hun overlijden staat nergens vermeld, maar vermoedelijk stierven ze aan dezelfde ziekte - vóór februari 1635.
Isabella werd een kinderloze weduwe.

Er moet een hevig dispuut ontstaan zijn tussen de kinderen van Valckenburch enerzijds en Isabella Wirix anderzijds over de oneerlijkheid van het testament. Isabella stond er helemaal alleen voor en enkele maanden later trok zij in deze kwestie dan ook aan het kortste eind... ze zag af van alle rechten die het testament van haar schoonmoeder haar zou kunnen toekennen en was ogenschijnlijk tevreden met ... een aalmoes.

8 februari 1635 afstand van testament

Alsoe onlanxs is gemaeckt ende beschreeven eenich testament ten versuck Margaryt die wettige huysfrau van wijlen Dierick van Valkenburch, hey Dierick present sijnde ende lauderende, tot gunst of voordeel honder soens Marten, ende tot achterdeel der andere kinderen des Margryt ende Dierick Valkenburch, soe ist dat partijen als te weeten die huysfrauwe van Marten saeliger (gemerckt dat Marten van leeven ter doot gecoomen is sonder wettige geboorten achter te laeten) met die andere kinderen vrintelijcke geaccordeert soe als volcht: inden eersten dat sij weerssijde te weeten Isabella die huysfrauwe van Marten ende die achtergelaeten kinderen van Dierick Valkenburch ende sijnder huysfrau afstant doen van het testament ende voer die leetingen aen Marten Valkenburch gedaen beloeven die partijen te geeven ende te leeveren aen die huysfrauwe van Marten voir alle haere pretensie twe koijen waermeede sij declareert te vreden te sijn ende een vet verken welck sij Isabeel selffs heeft doen slaen. Item sal Isabel voersz. met deelen in alle muebelen achtergelaeten bij den voersz. Dierick, des en sal sij niet pretenderen van waegen, wagentoubehoerten, erfven, gereyden ende pachtlanden, maer sal pacybelijck genieten alles van booter, keese ende andersints als sij Isabelle in thijden der infectien vergaedert ende veroevert heeft. ...

Onlangs, op 4 september 1634, is ten verzoeke van Margarite, de echtgenote van wijlen Dirick van Valckenburch een testament gemaakt. Hierbij was Dirick aanwezig en hij keurde het testament goed. Dit testament begunstigde de zoon Maarten en benadeelde de andere kinderen. (het zij opgemerkt dat Maarten gestorven is zonder een wettig geboren kind achter te laten) Nu zijn de vrouw van Maarten zaliger en de andere kinderen tot een vriendelijk accoord gekomen - en wel als volgt... Beide partijen doen afstand van het betwiste testament. Wat de schenking aan Maarten betreft, beloven de kinderen Valckenburch aan de weduwe van Maarten twee koeien en een vet varken te geven - en dit ter vervanging van alles waarop zij beweert recht te hebben. En Isabella verklaart tevreden te zijn. Het varken heeft ze zelf doen slaan (slachten). Isabel mag mee-delen in de meubelen, maar ze moet afstand doen - en ze doet dat ook - van haar aanspraak op een wagen met toebehoren, alle landbouwtuigen en de pachtlanden. Daarentegen mag ze vreedzaam genieten van de boter en kaas en de andere dingen die zijzelf in de tijden van pest vergaard en 'veroverd' heeft! ...

Hoe Isabella zich er doorheen sloeg? Haar naam is in de Hoeseltse registers niet meer terug te vinden.

Ook over de in leven gebleven kinderen van Valckenburch is er weinig informatie.
Eén van de dochters trouwde met een Arnold Gielen van Romershoven.
En dan is er nog het overlijden, in 1675, van een Peter van Valckenburch. Was hij de zoon van Dirick... of was hij de in 1619 geboren zoon van Peter... of het kind van een onbekende broer van Peter en Maarten...

De vraag is ernstig, want het antwoord erop zou een ander klein mysterie kunnen oplossen.
En dat is dit:
In 1642 liet een echtpaar van Valckenburch-Bauwens in het Paneel een groot en robuust stenen huis bouwen met daarin een gevelsteen waarop hun met linten verstrengelde wapenschilden gedragen worden door de spreuk NI RUIS STRUIS; heel vrij vertaald: rust roest.

De vrouw in kwestie was de dochter van Winand Bauwens die in het begin van de eeuw in Hoeselt kellener was, met andere woorden: rentmeester van de prins-bisschop. Niet min dus.
De echtgenoot in kwestie was... een échte van Valckenburch - met als wapen een struisvogelachtige valk op een burchttoren... Wie? Peter? Of de onbekende broer?

Met hem, hoe hij ook heette, verdween de naam van Valckenburch uit Hoeselt - om er 75 jaar later terug te keren vanuit Beverst. Maar of de nieuwe stam nauw verwant was met de oude?
Dat moet nog uitgezocht worden!